|
|
|
[home] [alle Amsterdamse fossielenkenners] Nederland als afvoerputje Interview met Henk Kombrink © Annemieke van Roekel, augustus 2009 Nederland is al meer dan 300 miljoen jaar het afvoerputje van West-Europa. Toen ons land aan de voet van het uitgestrekte Varistisch gebergte lag, overspoelden sedimenten de heldere tropische zeeën. Dat was het begin van het einde van de Amsterdamse fossielen, vertelt fysisch geograaf Henk Kombrink.  Hoe zag Nederland er tijdens het Carboon uit? Nederland vormde tijdens het vroege Carboon de bodem van een heldere tropische zee. In de tweede helft van het Carboon-tijdperk bestaat het landschap uit uitgestrekte moerassen en brede rivieren Dus ons land was ooit een tropisch paradijs? Je kunt het vergelijken met de Bahama’s in onze tijd. Als je een luchtfoto zou maken, zou je daarop een uitgestrekte zee zien met hier en daar een kilometers lange witte waas. Dat zijn ‘carbonaatplatformen’, die niet meer dan enkele tientallen meters onder de zeespiegel liggen. Door die ondiepe ligging leefden er allerlei dieren die kalk op dat platform afzetten, zoals ook de brachiopoden, zeelelies en andere kalkvormende organismen. Zo werd het platform steeds dikker en in de loop van de tijd vormde zich een soort onderzeese tafelberg. Dergelijke carbonaatplatformen zijn nog steeds in onze diepe ondergrond te vinden. Hoe spoor je die platformen op? Dat doe je met seismiek: je stuurt geluidsgolven de ondergrond in. De verschillende bodemlagen weerkaatsen de golven richting het aardoppervlak. De variatie in de dichtheid van de gesteenten zie je terug in het reflectiepatroon. In dergelijke patronen kun je een tafelbergstructuur herkennen. Op 3D-plaatjes is aan de randen van die tafelberg heel duidelijk een kleine verhoging te zien. Dat is waarschijnlijk een kalkrif geweest. Zo’n rif ontstaat juist op plaatsen waar de golfslag het sterkst is, dus aan de randen van het platform. Zou je zo'n carbonaatplatform ook in een steengroeve kunnen herkennen? Nee, want je ziet in een groeve nooit de gehele omtrek van het platform. Je ziet slechts een klein gedeelte, want zo'n platform is meestal kilometers lang. In een groeve kun je het gesteente wel goed bestuderen en je kunt het afzettingsmilieu reconstrueren. Dat is weer niet mogelijk met seismiek. Waren het vooral koralen die die riffen bevolkten? Aan het begin van het Carboon leefden er maar weinig koraalsoorten die ook echte riffen vormden. De meeste rifvormende koraalsoorten waren aan het einde van het Devoon, rond 360 miljoen jaar geleden, uitgestorven. Wat gebeurt er met Nederland tijdens het Devoon? Tijdens het eerste gedeelte van het Devoon, de geologische periode voorafgaand aan het Carboon, lag Nederland grotendeels boven water. Het zuiden van het land grensde aan een binnenzee. Deze binnenzee overspoelde waarschijnlijk in de loop van het Devoon ons land. Vanuit het zuiden naderde Gondwana en de binnenzee werd steeds smaller om uiteindelijk helemaal te verdwijnen. Door de botsing van de oercontinenten ontstond het Varistische gebergte. De Ardennen zijn daar een overblijfsel van. Zijn de Ardennen ooit zo hoog geweest als de Alpen? Waarschijnlijk was dat gebergte in West-Europa minder indrukwekkend en niet zo hoog als de Alpen. Want het zijn kleinere repen continent die hier met elkaar zijn gebotst. Gondwana lag wat verder naar het westen. Het Varistisch gebergte wordt tijdens het Boven-Carboon weer afgebroken en de sedimenten komen terecht in de heldere tropische carboonzee. Aan de enorme dikte van die sedimenten, tot wel vier kilometer, kun je afleiden dat het Varistisch gebergte toch wel omvangrijk is geweest. Hoe diep ligt het gesteente uit het Carboon onder Amsterdam? Onder Amsterdam ligt het op ongeveer twee kilometer diepte. Naar het zuiden toe ligt het een stuk ondieper. Naar het noordwesten toe zakt het Carboongesteente nog dieper weg. Op het diepste punt, onder de Noordzee, ligt de top van het Carboon op meer dan vijf kilometer diepte. De ‘bodem’ van het oudste Carboongesteente ligt daar op ongeveer acht kilometer diepte. Dat oudste Carboon, het Onder-Carboon, is ook de tijd waarin de schelpdieren leefden die we nu in kalksteen terugvinden. Bestaat de laag uit de Nederlandse Carboonzee helemaal uit kalk? Nee, halverwege het Carboon, rond 325 miljoen jaar geleden, verandert er waarschijnlijk iets in de watercirculatie in dat gebied. Je krijgt dan een instroom van voedselrijk water waardoor er veel algen gaan groeien. De productie van carbonaten is dan niet meer mogelijk omdat bij de afbraak van het dode algenmateriaal veel zuurstof wordt gebruikt waardoor er een zuurstofloze bodem ontstaat. We zien dat terug in afzettingen op de carbonaatplatformen die we 'zwarte schalie' noemen. Daarnaast komen in die tijd grote hoeveelheden zand en klei vanuit het Varistisch gebergte in de zee terecht. Het zeewater vertroebelt en de schelpdieren en andere dieren die voedsel uit zeewater filteren krijgen het moeilijk. Hoe weet je hoe oud de carbonaatplatformen zijn? De absolute ouderdom kun je niet afleiden uit seismische gegevens, daarvoor heb je boorgegevens nodig. Boringen zijn heel kostbaar, dat loopt in de miljoenen. Het resultaat van de meeste boringen is verpulverd gesteente, maar de microfossielen, zoals foraminiferen, zijn nog intact en die kun je heel nauwkeurig dateren. Oliemaatschappijen halen ook volledige, onaangetaste kernen naar boven uit reservoirgesteente, het gesteente waarvan ze vermoeden dat dit olie of gas bevat. Dit 'kernen' is echter nog veel kostbaarder. Zijn er in Nederland veel boringen in gesteente uit het Onder-Carboon gedaan? Openbare boorgegevens zijn vooral afkomstig uit Limburg en Noord-Brabant. In Noord-Nederland zijn twee boringen uitgevoerd maar die boorgegevens zijn nog niet openbaar gemaakt, dus die heb ik voor mijn onderzoek ook niet kunnen gebruiken. Waarom wordt er zo weinig in het Onder-Carboon geboord? De meeste boringen gaan niet veel verder dan enkele meters in de top van de carboonlaag. Dat komt omdat de olie- en gasbedrijven niet dieper boren dan het reservoirgesteente, dat meestal net boven de carboonlaag ligt. In Nederland is op slechts enkele plaatsen gas in carboongesteente gevonden: bij Coevorden en offshore bij de Klaverbank. Is er onder Amsterdam wel eens geboord in carboongesteente? Bij Oostzaan, in de buurt van Amsterdam, is tot een diepte van ongeveer drie kilometer geboord, tot in de lagen uit het Boven-Carboon met klei- en zandsteen en kolen. Maar Nederland is toch lek geprikt, zeggen deskundigen? Dat geldt alleen voor de bovenste drie kilometer. Er zijn nauwelijks boringen die dieper gaan. Voor de diepere ondergrond hebben we alleen seismische gegevens. Heb je zelf wel eens een boring gedaan? Ja, tijdens m'n studie. Dat was in het Holoceen van de Rijn-Maasdelta, het tijdvak na de laatste IJstijd tot nu. Het is heel spannend werk omdat het altijd weer een verrassing is wat je gaat aantreffen. Hoe gaat zo'n handboring in z'n werk? Je hebt een guts, dat is een halve cilinder van metaal die je in de grond steekt en waarmee je steeds een kern van 80 centimeter lengte naar boven haalt. Die snij je doormidden en zo krijg je een prachtig beeld van de opbouw van de ondergrond. Waar deed je die boringen? Dat was vooral in de buurt van Gouda. Het veenpakket is daar enorm dik, wel zo'n zes meter. Je boort eerst door dat veenpakket; daaronder liggen sedimenten die door rivieren zijn afgezet. Ik heb ook een keer tot een meter of 25 geboord, tot in het zand uit de laatste IJstijd. Door die boringen heb ik een fascinatie gekregen voor de ondergrond. Wat vind je het mooiste van zo'n boring? Het is prachtig om een samengedrukte veenlaag te zien waarin rietstengeltjes als een harmonica zijn samengedrukt. Zo'n gecompacteerde veenlaag ontstaat bijvoorbeeld als een riviertje er een dikke laag zand op afzet. Zo'n veenlaag is helemaal zwart, maar er zijn nog allerlei plantenresten in te herkennen. Ook heel herkenbaar en mooi is de blauwe kleilaag op de grens van het Pleistoceen en Holoceen. Je ziet er de zandkorrels in uit het Pleistoceen, de tijd waarin Nederland een poolwoestijn was. Ook boringen in oeverwallen zijn erg mooi omdat je er de gelaagdheid van overstromingen zo goed in kunt herkennen. Krijgt de diepe ondergrond onder Nederland wel voldoende aandacht? Aan het aardoppervlak kun je moeilijk zien hoe interessant de Nederlandse ondergrond eigenlijk is. Al vanaf het Carboon zijn we het afvoerputje van Europa. Dat heeft geresulteerd in een opeenvolging van sedimenten uit alle geologische tijdvakken. De meeste geologen vonden Nederland als student helemaal niks. Van oudsher doen studenten veldwerk in het Middellandse Zeegebied, waar de geologische geschiedenis beter in het landschap te zien is. Ze realiseren zich pas later wat Nederland allemaal te bieden heeft. Dat geldt ook voor het grote publiek. We hebben hier erg veel gasvelden, maar niemand weet dat het gesteente waarin dit gas opgesloten zit, bestaat uit zand dat is afgezet door de wind toen Nederland meer dan een kwart miljard jaar geleden nog een hete woestijn was. Het Groningen gasveld bestond dit jaar precies 50 jaar, maar over de geologische geschiedenis heb ik nauwelijks iets gehoord. Dat is een gemiste kans. Foto: Henk Kombrink in de hardstenen hal van TNO, Utrecht © Annemieke van Roekel Achtergrond: Microfossielen (foraminiferen) |
|
|
|
|
|
Geokids - Amsterdamse Fossielen is een project van
De Vuurberg Journalistiek &
Geo-educatie © Annemieke van Roekel. Niets van deze website mag worden
vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door middel van druk, microfilm, fotokopie,
plaatsing van teksten en/of afbeeldingen op andere websites of op welke wijze
dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. [home] [top] [contact] |