|
|
Schipbreuk Batavia
Interview met Cees van Soestbergen
© Annemieke van Roekel, 21 oktober 2023
Cees van Soestbergen uit Amsterdam werkte tien jaar als beeld- en ornamentsnijder
aan de reconstructie van de "nieuwe Batavia" in Lelystad. Hieronder is
een samenvatting van het interview weergegeven.
- De Batavia, een zogeheten "spiegelretourschip", is een koopvaardijschip uit
de eerste helft van de 17e eeuw. Dit scheepstype is rond 1615 tot ontwikkeling
gebracht. Schepen werden voortdurend aangepast aan o.a. het type vracht dat
werd vervoerd. De Batavia, uit 1628, is speciaal ontworpen voor het transport
van specerijen, met bijv. bepaalde eisen voor ventilatie en stuwen (wijze van
laden, red.).
- Als ballast werden op de 17e eeuwse schepen vaak stenen meegenomen, zoals de typisch
Nederlandse gele IJsselsteentjes. Die werden op de reisbestemming voor de bouw van
pakhuizen en fortificaties gebruikt. In de Batavia werden als medeballast prefab
bouwstenen van Bentheimer zandsteen meegenomen.
- Bij een replica is een exact model beschikbaar, dat wordt nagebouwd. Dat kan
ook een schaalmodel zijn. Bij een reconstructie is geen schaalmodel beschikbaar, en
moet je de gegevens voor de bouw dus uit andere bronnen halen. De Batavia is zo'n
reconstructie, die in 1995 wereldwijd als één van de vijf best gereconstrueerde
schepen werd beschouwd.
- Bij de reconstructie van de Batavia zijn we uitgegaan van pictorale bronnen (schilderijen,
prenten en tekeningen), archeologische opgravingen van schepen, scheepsmodellen (o.a.
uit de collectie van het Amsterdamse Scheepvaartmuseum) en twee scheepsbouwkundige
verhandelingen: van Nicolaes Witsen (1671) en Cornelis van Yk (1697). De exacte
afmetingen van de Batavia waren bekend uit de officiële opdracht van de Heren Bewindhebbers,
het bestuur van de VOC, tot het bouwen van de Batavia. Dat waren vijf maten zonder
tekeningen, zoals de lengte van steven tot steven en de breedte op het grootspant.
Van de Batavia bestaat geen afbeelding, maar het scheepstype is wel van afbeeldingen bekend.
- Voor het beeldhouwwerk aan de nieuwe Batavia gebruikten we zowel eiken als larix,
een soort vurenhout. Helaas hebben we geen afbeeldingen kunnen vinden van het oorspronkelijke
beeldhouwwerk dat de Batavia gesierd moet hebben. We hebben goede aanwijzingen dat de Heren
Bewindvoerders het beeldhouwwerk lieten afwerken met o.a. klatergoud, een bladgoudlegering
en polychroom schilderwerk. Voor het decoratieplan, waaronder ook de beelden, hebben we
gekozen voor de geest van de jonge Republiek, waarin de opstand van de Batavieren tegen
Rome onder leiding van Julius Civilis herleefde. Zoals Civilis symbool stond voor de
opstand tegen de Romeinen, was Willem van Oranje dat voor de opstand tegen de Spanjaarden.
- De oorspronkelijke Batavia is gebouwd tussen zes en negen maanden. Het bouwen van een oorlogsschip
duurde langer, zo'n 1,5 tot 2,5 jaar. Het tempo was mogelijk door de enorm efficiënte inrichting
van de vier vierkante kilometer scheepsbouwgrond in Amsterdam, met veel gespecialiseerde
ambachtsmensen. Zo hadden bijvoorbeeld de houtbewerkers een vaste functie; een scheepstimmerman
maakte bijv. alleen de spanten. Er waren veel ambachtsmensen, allemaal met hun eigen taken.
Wat ook meespeelde is dat een deel van de scheepsbouwers, zoals de smeden, zich konden onttrekken
aan de reglementen van de gilden, wat het bouwproces verder versnelde.
- In de 16e eeuw waren veel kundige ambachtslieden naar de noordelijke Nederlanden gekomen,
ook naar Amsterdam, wat de kwaliteit van de noordelijke ambachtslieden heeft versterkt.
In de zuidelijke Nederlanden hadden de ambachtslieden - met een langere traditie van het
ambacht - via de gilden ook politieke macht, maar in het noorden niet. Dat leidde soms
tot grote conflicten.
- De transatlantische scheepsbouw begon in Zeeland. De Compagnie van Verre zocht aanvankelijk, eind
16e eeuw, een route via de Noord. Verkenningstochten werden uitgevoerd door mensen die soms als
scheepsgezel hadden meegevaren op de Portugese schepen, die de West-Afrikaanse kust en Azië
bevoeren. De Hollanders registreerden die kennis stiekem. Portugezen, die als gevolg van de
Inquisitie naar het noorden uitweken, waren vaak al kooplieden op de steunpunten op de Atlantische route.
- Bij de nieuwe Batavia zijn de houtsoorten gebruikt die ook in het originele schip zijn gebruikt.
Voor de romp was dat eiken, voor de masten en het dwarshout (de ra's) grenen. Het eikenhout werd destijds uit Denemarken en
Duitsland gehaald; grenen kwam uit Zweden en de Baltische Staten.
Foto: Cees van Soestbergen werkt aan de hand van een schaalmodel aan het beeld van Willem van
Oranje, dat op de spiegel van de nieuwe Batavia is geplaatst.
Foto: Stichting 'Nederland bouwt VOC-retourschip'
- Alles onder de waterlijn is eikenhout. Daarvoor zijn voor de nieuwe Batavia enorm grote bomen uit
Denemarken gehaald. De romp - zowel de binnen- als buitenhuid en de spanten daartussen - is ook van
eikenhout. De "dubbeling", uit grenenhout, is als extra huid over de eiken buitenhuid aangebracht.
Dit als middel om de aantasting door de paalworm tegen te gaan, maar ook als extra slijthuid. Op
de originele Batavia zat een extra buitenhuid van eiken. Met die extra buitenhuid is vanaf de 17e
eeuw uitgebreid geëxperimenteerd.
- De paalworm was een groot probleem voor de transatlantische scheepvaart. Dit diertje,
dat oorspronkelijk in de tropen leefde, vrat het hout op. Met de schepen kwam het naar
Europa. Het was hier niet alleen een probleem voor de schepen, maar ook voor de kustverdediging,
dukdalven en het beschot van de toen nog zoute Amsterdamse grachten, die in een directe verbinding
stonden met de Zuiderzee. Amsterdam werd helemaal gek van die paalworm.
- Voor de zogeheten 'krommers', de kniestukken in een schip, zoals de driehoeksverbinding
tussen de (horizontale) dekbalk en de (verticale) spanten, werd gebruik gemaakt van kromme
delen van de boom die ook zo zijn gegroeid, zoals de takken. Voor toepassingen in zware
constructies buiten de scheepsbouw werd ook gekweekt eiken gebruikt, dat tijdens de groei
met een touw krom werd getrokken. Het duurde wel een jaar of dertig, veertig, voordat
zo'n boom krom gegroeid was. Voor de nieuwe Batavia hebben we de krommers uit Denemarken
gehaald.
- Een VOC-schip ging zo'n vier tot vijf transatlantische reizen mee. Na iedere reis werd
het schip "gekalefaterd": het werd op zijn zij getrokken, zodat de scheepshuid aan
één kant vrijkwam. Het werd gerepareerd en de aangroei werd verwijderd. Delen werden
vernieuwd en naden opnieuw gedicht. Ons woord "opkalefateren" komt daarvandaan.
(Qalfata is het Arabische woord voor
het dichten van naden: breeuwen in scheepvaarttermen, red.).
LEESSUGGESTIES
- Batavia Cahiers. Herbouw van een Oostindiëvaarder. In vijf delen. Willem Vos e.a.
Uitgegeven tussen 1990 en 1994 door stichting 'Nederland bouwt VOC-retourschip'
- Batavia. De terugkeer van een retourschip, door Priska Gretler, Robert Parthesius, Ad van der Zee.
SDU-uitgeverij 1991.
- De Batavia en Bentheimer zandsteen, door Annemieke van Roekel. In: Gea Tijdschrift, juninummer 2023.
Lees het artikel hier.
|
|
