'Het is een zeer menselijke neiging om aan veranderingen die men in de eigen tijd meemaakt een revolutionaire betekenis toe te kennen,' aldus de tekst in het boek Toekomst in het groot van de Amsterdam University Press. Betekent dit dat de implicaties van de wisseling van George W. Bush door Barack Obama worden overschat? Bush liet de wereld in een puinhoop achter. Maar zonder Bush als president was die puinhoop misschien wel net zo groot geweest.

De toekomst voorspellen is net zoiets als kijken in een glazen bol. Vroeger een praktijk die voorbehouden was aan magiërs of aan charlatans. Nu een activiteit van wetenschappers. Statistiek is in de plaats gekomen van intuïtieve kennis. Ondanks de wetenschappelijke onderbouwing komen voorspellingen in 'slechts een derde van de gevallen uit'. De auteurs vinden dat maar een magere prestatie. Jan Publiek doet het niet veel slechter.

'Probleem is dat de mens geen goede toekomstvoorspeller is.' De wereld is te complex. En de gevolgen van individuele acties kunnen groot zijn. Denk maar aan de impact van terroristische acties die door een klein groepje worden voorbereid.

Toch houden veel sociale wetenschappers en economen zich veertig uur per week bezig met het opstellen van scenario's waarin toekomstige trends zich aftekenen. Dankzij moderne computers met een gigantische rekencapaciteit, worden micro- en macrotrends steeds gedetailleerder ingevuld. Alles staat of hangt met de aannames die gedaan worden, net zoals in bijvoorbeeld klimaatmodellen het geval is.

Er zijn scenario's over de toekomst van Europa, de ontwikkeling van de (beroeps-)bevolking, zelfs liefdadigheidsgedrag wordt in grafieken weergegeven. Bedrijven, zoals Shell, maken op basis van scenario's strategische keuzen. De olieprijs is slechts één factor waarop die beslissingen zijn gestoeld. Scenario's kunnen ook dienen om een gemeenschappelijk doel te creëren, zoals in organisaties waar mensen met elkaar moeten samenwerken.

Ongetwijfeld hebben toekomstvoorspellingen een sterk psychologisch effect. Het geeft mensen grip op de toekomst. De toekomst zomaar op je af laten komen, kan behoorlijk angstaanjagend zijn. De gedachte alleen al dat de wereld over honderd jaar in handen is van de kinderen van onze kinderen, die allemaal nog geboren moeten worden, is absurd. Hoe is het eigenlijk mogelijk dat alle technologische kennis goed wordt overgedragen?

Het is belangrijk te beseffen dat toekomstbeelden relatief zijn. Het boek geeft daarvan een aantal aardige voorbeelden. Het computertijdperk zou tot een papierloze samenleving leiden. Dat is alles behalve waar gebleken. We communiceren als nooit tevoren en printen thuis allemaal de rapporten uit die als pdf worden rondgestuurd. In 1939 voorspelde een Amerikaanse krant dat de televisie een fiasco zou worden omdat het een passief tijdverdrijf zou zijn en snel zou gaan vervelen. Het gemiddeld kijkgedrag van westerse burgers bewijst het tegendeel.

Ook zijn belangrijke ontwikkelingen over het hoofd gezien. Niemand heeft internet voorspeld. Of de financiële crisis. Tekenen die erop wezen, werden onder de pet gehouden. Scenario's zijn zelder 100% zuiver omdat ze belangen dienen. De input bepaalt de output. En de voorspelling zelf kan de loop van de dingen op zijn beurt weer beïnvloeden. Zelfs in de natuurwetenschap blijkt de methode de uitkomst mede te bepalen, zo bewijst de kwantummechanica. Een onafhankelijke werkelijkheid bestaat niet. Bedrijven scenarioschrijvers dan wel wetenschap, of turen ze net als vroeger in een glazen bol?

Toekomst in het groot
Lucas Reijnders e.a. (red.)
Amsterdam university Press, 2007
244 pagina's
ISBN 978 90 5356 016 7
Prijs: 29,50 euro.