Ooit van het continent Ur gehoord? Het allereerste continent op aarde, ouder dan twee miljard jaar. Plaattektoniek bestond toen waarschijnlijk nog niet. In het eerste deel van de dvd-srie Amazing planet worden de geologische processen langs actieve plaatgrenzen gevisualiseerd, dus nadat plaattektoniek z'n intrede had gedaan. Hier schuiven platen langs, tegen of over elkaar heen, met processen als vulkanisme tot gevolg. Maar vulkanen ontstaan ook midden op de platen. Hawaï en de Canarische eilanden zijn daar voorbeelden van. Actieve plaatgrenzen liggen bijna allemaal onder water en zijn dus niet zo makkelijk te observeren. In deze programmaserie worden deze onderzeese berglandschappen door middel van animaties weergegeven.

Een uitzondering hierop is IJsland, waar uiteen bewegende platen wel boven zeeniveau uitsteken. Je kunt er met een been in Europa en je andere been in Amerika staan. De film gaat in op verschillende typen vulkanen en de mate van explosiviteit en de enorme afmetingen van troggen die ontstaan als platen onder elkaar schuiven. Zoals de Marianentrog in de Stille Oceaan, het diepste punt op aarde waar de Himalaya omgekeerd in zou passen. De Himalaya, een gebergte waar trilobieten op de toppen liggen, zeesedimenten van een half miljard jaar oud. Alles is mega in deze dvd, die dan ook eindigt met een dreigende mega-aardbeving, een mogelijke megatsunami door de instorting van de zijflank van La Palma en de gevaren van megavulkanen.

In de tweede dvd staan de eroderende processen door water, ijs en zand centraal. Prachtige beelden van het ontstaan van de Grand Canyon. Door de ruimtelijke weergave kun je begrijpen hoe een groot riviersysteem sedimentlagen die qua hardheid variëren heeft ingesleten. Zo zijn over kilometers breedte bijzondere sculpturen gevormd. Voor geologische begrippen is dit gebied nog maar jong, zo'n zes miljoen jaar, en de wind- en watererosie is nog steeds aan de gang. Indrukwekkend zijn ook de satellietbeelden van wereldwijde stoftransporten en de globale effecten hiervan op het klimaat maar ook op de biodiversiteit. Ook deze dvd helpt je in grote maten te denken, zowel qua tijd, landschap en krachten.

De derde dvd ‘Klimaat en verandering’ (Ocean realm) brengt de invloed van de oceanen op het klimaat in kaart. De oceanen zijn al oud. Zo'n 3,8 miljard jaar geleden zijn ze gevormd, toen de atmosfeer verzadigd raakte met waterdamp en het duizenden jaren achtereen moet hebben geregend. Zo blijkt het verhaal over Noachs zondvloed toch waarheid te bevatten, al was dat nog ver voor de mensen de aarde bevolkten. In het begin was het zeewater zout en zuur en ook tijdelijk van aard, want door aanhoudende kometenregens verdampten de eerste oceanen weer. Te zien is hoe de aarde een aantal malen een ijsplaneet werd, zoals ook Jupiter's maan Europa, toen zuurstof in plaats van methaan hoge concentraties in de oeratmosfeer bereikte.

Als de aarde zo'n twee miljard jaar oud is en de platen waaruit de korst is opgebouwd gaan bewegen, herhaalt zich een proces van samenklonteren en weer uiteenvallen van de oercontinenten. Het supercontinent Pangaea is misschien wel het bekendste, maar een miljard jaar geleden bestond Rodinia al, gevolgd door Panotia 600 miljoen jaar geleden. National Geographic maakt voor de beelden van plaatektoniek gebruik van het Mapping Project van de Amerikaanse wetenschapper Scotese. De ligging van de continenten bepalen de oceaanstromingen en zo ook het klimaat op aarde.

Een illustratie hiervan wordt duidelijk uit de twee gebeurtenissen die mooi in beeld zijn gebracht: het sluiten van de verbinding tussen Noord- en Zuid-Amerika en de verbinding tussen de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee. De situatie bij Panama zorgde ervoor dat de golfstroom naar West-Europa afboog. In de tijd dat tussen het huidige Marokko en Spanje een landverbinding bestond, droogde de Middellandse Zee op tot een enorme zoutvlakte. Dat gebeurde pas zes miljoen jaar geleden en is een van de factoren geweest die het klimaat in Afrika heeft beïnvloed. Mede door plaattektoniek maakte oerwouden er plaats voor steppen. Zonder die klimaatcrisis waren de primaten niet geëvolueerd tot rechtoplopende wezens, is de populaire veronderstelling.

Ook in de toekomst zal het klimaat mede door de ligging van de continenten bepaald worden. Over zeven miljoen jaar is de Middellandse zee verdwenen door Afrika dat noordwaarts oprukt. De Atlantische Oceaan wordt breder en zal zich daarna weer sluiten. Australië zal zich bij Azië voegen. Al die plaatbewegingen zullen over 250 miljoen jaar resulteren in een nieuw supercontinent.

Amazing Planet
National Geographic, 2008 (Nederlands ondertiteld)
3 dvd's - totale speelduur 150 minuten
ISBN 978 90 8510-469-8


Annemieke VAN ROEKEL is freelance journalist
E-mail: avroekel@xs4all.nl
Website: www.vuurberg.nl