4. Waterwegen

Verweven met historie
Veel Nederlandse steden en dorpen zijn aan rivieren ontstaan. Zo was Amsterdam ooit een gehucht aan een onbeduidende veenrivier: de Amstel. Door Utrecht liep de Oude Rijn en Deventer ligt aan de IJssel. De geschiedenis van Nederland is sterk verweven met de oude vaarwegen.
De Romeinen bouwden al versterkingen langs de Rijn, die de noordgrens van het Romeinse Rijk vormde. Archeologen graven nog steeds restanten op van deze noordgrens van de limes. Zelfs aan de Noordzeekust lag ooit een versterking: de Brittenburg. Deze verscheen enkele eeuwen geleden nog boven water bij zeer laag tij. Dat steden aan het water werden gebouwd, was niet alleen goed voor de handel, maar bood tevens mogelijkheden tot versterking bij vijandige aanvallen.


Oude stadsstructuren nog zichtbaar
Als we 'slechts' een paar eeuwen teruggaan om te zien hoe onze steden en stadjes verweven zijn met het netwerk van waterwegen, kunnen de fraaie, met de hand getekende en ingekleurde kaarten van Jacob van Deventer goed van pas komen (zie bijv. de kaart in de linkerbovenhoek op deze webpagina). Omdat Van Deventer de kaarten tekende in opdracht van de Spaanse koning, die meer inzicht wilde hebben in zijn rijk, omvatten de kaarten zowel het gebied van het huidige Nederland, als dat van België.
Opvallend aan de kaarten van Van Deventer zijn de details, die in veel gevallen nog steeds zichtbaar zijn en vaak op het water betrekking hebben. Ook heeft Van Deventer de historische gebouwen een prominente plaats gegeven, wat het gemakkelijker maakt de structuur van de moderne stad erin te herkennen.

De Rijn vormde de noordgrens van het Romeinse Rijk. Hierboven een afbeelding van het Romeinse castellum Nigrum Pullum in Zwammerdam. Bron: Stevie Xinas CC BY 4.0. Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Schrijfopdracht
Klik hier om naar de schrijfopdracht te gaan


Trends
- Steeds vaker worden oude waterwegen weer hersteld. Een mooi voorbeeld is de Singel in Utrecht, die een halve eeuw geleden gedempt werd vanwege de behoefte aan winkel- en parkeerruimte (zie onder Leessuggesties).
- Oude riviertjes werden vroeger in steden zoals Londen als open of ondergronds riool gebruikt, maar ook in Nederlandse steden dienden waterwegen als plek om afval te dumpen. Tegenwoordig wordt er zelfs in de grachten gezwommen! (Zie onder Leessuggesties).
- Woonboten worden massaal op de riolering aangesloten, om de kwaliteit van het stadswater op peil te houden.


Leessuggesties
- Reizen langs rivieren: Rijn.
- Reinout Rutte, Bram Vannieuwenhuyze. Stedenatlas Jacob van Deventer; 226 stadsplattegronden uit 1545-1575. Uitgeverij Thoth (2018).
- Verloren rivieren. NemoKennislink (2013) Lees hier.
- Utrecht heeft de singel terug. Geografie (2021) Lees hier.